Historia socjologii w Toruniu

Włodzimierz Wincławski i inni

Początki Socjologii na UMK

Socjologia jako dyscyplina akademicka nie zdołała się w pełni zakorzenić w Toruniu przez ponad trzydzieści lat w powstałym w lecie 1945 roku Uniwersytecie Mikołaja Kopernika. Nie sprzyjała temu polityka nowej „władzy ludowej” i bierność osoby posiadającej tytuł oraz kompetencję do podjęcia takich działań, i – wreszcie – stara profesura, która tworząc tę nową uczelnię przenosiła wzory ze swoich dawnych uniwersytetów – w większości przybyła do Torunia z zamkniętych uczelni ziem wschodnich Drugiej Rzeczypospolitej, w których strukturze organizacyjnej nie było socjologii.

Wprawdzie na Wydziale Prawa UMK utworzono Katedrę Socjologii z powołanym już 23 lutego 1946 roku na stanowisko profesora nadzwyczajnego Tadeuszem Szczurkiewiczem z Poznania, to jednostka ta przetrwała niespełna pięć lat – zlikwidowano ją 30 września 1950 roku. Podzieliła ona los polskiej socjologii akademickiej usuwanej z uniwersytetów w rezultacie decyzji politycznych w trybie administracyjnych przez ówczesne władze komunistyczne. Do tego jeszcze profesor Szczurkiewicz nie wykorzystał w pełni danego mu czasu. Nie identyfikował się w pełni z uniwersytetem w Toruniu (m.in. nie zdecydował się na zamieszkanie w tym mieście), toteż dokonania Katedry w tym krótkim okresie były bardzo skromne – nie podjęto wysiłku powołania kierunku studiów socjologicznych, co zostało dokonane w analogicznych warunkach we Wrocławiu, nie wypromowano pracowników , którzy by mogli podjąć organizację socjologii po 1956 roku, a – jak wiemy – powrót socjologii na polskie uniwersytety w końcu lat pięćdziesiątych i w latach sześćdziesiątych, i to w skali imponującej, odbył się w znacznym stopniu dzięki młodej kadrze wypromowanej tuż po wojnie.

Prawdziwa erupcja socjologii polskiej, która miała miejsce w drugiej połowie lat pięćdziesiątych ominęła gród Kopernika. Wprawdzie Uniwersytet pozyskał na nowo profesora Tadeusza Szczurkiewicza (jesienią 1956 roku został on zatrudniony na Wydziale Humanistycznym), to fakt ten okazał się niewystarczający do ożywienia socjologii na uczelni.

Władze Wydziału postawiły przede wszystkim na reaktywowanie zlikwidowanych w okresie stalinowskim kierunków neofilologicznych oraz na powołanie filozofii i archeologii. Tadeusz Szczurkiewicz zadowolił się Katedrą Historii Filozofii i Myśli Społecznej, której pracownicy prowadzili zajęcia na kierunku filozofii, a wkrótce, po zwinięciu tego kierunku, realizowali prawie wyłącznie obowiązujące wszystkich studentów przedmioty ideologiczne. Początkowo przedmiot ten nazywano „główne zagadnienia filozofii marksistowskiej i teorii rozwoju społecznego”.

I tym razem „zdobyty dla UMK” profesor Szczurkiewicz nie spełnił pokładanych w nim nadziei – nie przejawiał większego zaangażowania na rzecz rozwoju socjologii (nie zamieszkał w Toruniu), nie identyfikował się w pełni z uniwersytetem (przedstawiał często zwolnienia lekarskie świadczące o okresowej niezdolności do pracy, gdy w tym samym czasie podejmował pracę na trzecim etacie w trzeciej uczelni w kraju). Odchodząc na emeryturę (czerwiec 1966) pozostawił Szczurkiewicz trzech uczniów, którzy zrobili doktoraty i, tym razem, zrobili kariery akademickie. Wszyscy trzej habilitowali się: w 1967 Janusz Sztumski, w 1968 Stanisław Kozyr-Kowalski i w 1973 Tadeusz Alek-Kowalski.

Spektakularnym sukcesem socjologii toruńskiej było wydanie przez Stanisława Kozyr-Kowalskiego w 1967 roku pracy pt.: Max Weber a Karol Marks. Socjologia Maxa Webera jako „pozytywna krytyka materializmu historycznego”. Dwóch docentów socjologii w 1968 roku na Wydziale Humanistycznym UMK dobrze rokowało przyszłości socjologii toruńskiej. Niestety i tym razem nie sprzyjał temu czas historyczny.

Władze PRL kontrolujące socjologię już od początku lat sześćdziesiątych, od 1968 roku starały się wręcz ograniczać akademicką socjologię, która – zdaniem komunistów – stawała się pożywką dla rewizjonistów Nawet mocne osadzenie w PZPR obu nowych docentów nie stanowiło wówczas dostatecznego argumentu na rzecz tworzenia nowej placówki socjologicznej. W połowie roku 1969 doc. J. Sztumski przeniósł się do Instytutu Ekonomii (wkrótce przekształconego w wydział), zaś doc. S. Kozyr-Kowalski na UAM do Poznania.

Stacja naukowo-badawcza IRWIR PAN w Toruniu

W 1972 roku powstała w Toruniu Stacja Naukowo-Badawcza Instytutu Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN , którą kierował doc. Zbigniew Kwieciński. Łączył on pracę w tej placówce z zajęciami dydaktycznymi w UMK (do 1977 roku). On też podjął inicjatywę na rzecz uruchomienia badań socjologicznych w uniwersytecie. W tym celu zachęcił do przejścia z Warszawy na UMK adiunkta IRWiR PAN dr Włodzimierza Wincławskiego. Stało się to faktem w roku 1974 – habilitował się on w dwa lata później (IFiS PAN). W 1976 powołano Instytut Nauk Społecznych na Wydziale Humanistycznym UMK, w którego strukturze znalazł się, dzięki zaangażowanemu działaniu Zbigniewa Kwiecińskiego, Zakład Socjologii. Przez pierwszy rok kierował nim doc Z. Kwieciński, od roku 1978 doc. W. Wincławski.

Zakład Socjologii INS zatrudniał w 1981 roku pięć osób: doc. W. Wincławski (kierownik), doc. T. Alek-Kowalski, dr Ryszard Borowicz (od roku 1977, nieobecny w UMK od połowy 1981 do 1985), dr Andrzej Kaleta (od roku 1976), mgr Anna Śliwińska (od roku 1977). Prowadzono tu przede wszystkim badania socjologiczne z zakresu socjologii wychowania i socjologii wsi, współpracując z Instytutem Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN.

Pragnąc umocnić pozycję Zakładu, powołano w 1982 roku Podyplomowe Studium Socjologii Wsi (początkowo roczne, od 1984 dwuletnie), kształcące słuchaczy z wyższym wykształceniem niesocjologicznym, związanych profesjonalnie ze wsią i rolnictwem. W Studium tym podjął wykłady zlecone profesor Zbigniew T. Wierzbicki z Instytutu Filozofii i Socjologii PAN, który w roku 1984 przeszedł do UMK. Studium w tej formie organizacyjnej działało nieprzerwanie do roku 1991. Kierował nim dr A. Kaleta.

Katedra Socjologii i Otwarcie Studiów Magisterskich

Rozporządzeniem rektora z dnia 2 kwietnia 1984 Zakład Socjologii przekształcony został w Katedrę Socjologii. Ta nowa placówka otrzymała status samodzielnej jednostki organizacyjnej w ramach Wydziału Humanistycznego. W Katedrze Socjologii zatrudnionych było w roku ak. 1984/85 roku siedem osób: doc. W. Wincławski (kierownik), prof. Z. T. Wierzbicki, doc. T. Alek-Kowalski, doc. R. Borowicz (habilitacja w roku 1982 na UMK), dr A. Kaleta (doktorat w roku 1980 pod kierunkiem Z. Kwiecińskiego), mgr A. Śliwińska i mgr Grzegorz Zabłocki (od roku 1985). Dwoje tych asystentów zrobiło doktoraty pod kierunkiem doc. Wincławskiego (w roku 1985 – A. Śliwińska i w 1992 G. Zabłocki).

Działalność Studium koncentrowała uwagę większości pracowników Katedry na zagadnieniach wiejskich, stąd aktywność badawcza zespołu zaczęła przesuwać się w kierunku socjologii wsi, kosztem dotychczas uprawianej socjologii wychowania. Ambicją zespołu było uruchomienie kierunku studiów socjologicznych. Niestety nie sprzyjały tym planom lokalne władze partyjne. Toteż mimo wykazania we wniosku przesłanym do Ministerstwa czterech samodzielnych pracowników w zakresie socjologii, wniosku zaopiniowanym pozytywnie przez Radę Wydziału Humanistycznego i Senat UMK, w Warszawie nie podjęto decyzji oczekiwanej w Toruniu.

Nabór słuchaczy na socjologię w Toruniu rozpoczęto dopiero od lata 1989 roku, którą to datę należy kojarzyć z czerwcowymi wyborami do parlamentu. Dopiero bowiem kształtująca się po tych wyborach w szybkim tempie nowa rzeczywistość ustrojowa kraju umożliwiła realizację toruńskich aspiracji dydaktycznych. Ministerstwo zatwierdziło (jeszcze na podstawie litery starej Ustawy o Szkolnictwie Wyższym) studia socjologiczne na UMK. Tak to do istniejących od 1982 roku studiów podyplomowych socjologii wsi, dołączyły pięcioletnie, stacjonarne magisterskie studia, pierwsze na terenie północnej Polski (dopiero w cztery lata później rozpoczęto nabór na socjologię w Uniwersytecie Gdańskim). Przyjęto 30 słuchaczy, a władze uczelni oddały do dyspozycji Katedry pomieszczenia w budynku Instytutu Biologii.

Prowadzenia studiów socjologicznych podjął się skromny zespół, liczący zaledwie dziewięć osób, w tym czterech samodzielnych pracowników: prof. Z. T. Wierzbicki (niestety w rok później już na emeryturze i od tej chwili zatrudniony w wymiarze ˝ etatu), docenci R. Borowicz (tytuł profesorski w 1991 roku), A. Kaleta (habilitacja na UJ w 1988) , W. Wincławski (tytuł w 1990), dwoje adiunktów: dr A. Śliwińska i dr Andrzej Zybertowicz (w Katedrze od 1989), dwoje asystentów: mgr Andrzej Hałasiewicz (zatrudniony od 1987) i G. Zabłocki oraz lektor języka angielskiego mgr Lucyna Stetkiewicz (zatrudniona od 1989). Wsparli nas w pierwszych latach koledzy z zewnątrz – początkowo prowadziła zajęcia prof. Mirosława Marody z Instytutu Socjologii UW, a wkrótce Antoni Sułek z tegoż Instytutu. Zajęcia z zakresu historii społecznej (w tym i seminarium magisterskie) prowadzi przez cały czas prof. Kazimierz Wajda z Instytutu Historii UMK, a od roku 1995 prof. Danela Szymańska z Instytutu Geografii UMK, uprawiająca demografię społeczną i socjologię miasta (prowadzi też seminarium magisterskie).

O ambicjach tego zespołu dowodzi bez wątpienia fakt, że podjął się on zorganizowania w Toruniu VIII Ogólnopolskiego Zjazdu Socjologicznego, co miało miejsce w pierwszych dniach jesieni 1990 roku.

W warunkach uruchomienia studiów socjologicznych zadaniem pilnym i pierwszoplanowym dla Katedry stało się powiększenie stałej kadry naukowo-dydaktycznej. Już w roku 1990 przyjął naszą ofertę pracy doc. Janusz Mucha z Instytutu Socjologii UJ (tytuł w 1993), w 1992 prof. Dennis J. Vnenchak z Georgetown University of Massachusetts USA (przedwcześnie zmarły w 1995), w 1995 dr hab. Piotr Hübner z Centrum Badań Polityki Naukowej i Szkolnictwa Wyższego UW (tytuł w 1996) i dr hab. Krzysztof Piątek z Zakładu Politologii UMK, w 1996 dr hab. Krystyna Szafraniec z Instytutu Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN.

Wszyscy oni mieszkają w Toruniu i wykazują pełne zaangażowanie w prace naukowo-dydaktyczne Instytutu. Szybki wzrost kadry oraz studentów nowego kierunku spowodował przyznanie przez władze uczelni nowego pomieszczenia dla Katedry Socjologii, którym był budynek po siedzibie Studium Wojskowego przy ul. Mickiewicza 121 (Katedra zajęła nowy obiekt w lecie 1991 roku) oraz stał się podstawą do złożenia wniosku o przemianowanie katedry w instytut.

Powołanie do życia Instytutu Socjologii UMK

Dnia 30 maja 1995 roku decyzją powołano do życia  Instytut Socjologii. W jego ramach utworzono cztery zakłady: Zakład Badania Przemian Strukturalnych (kier.: prof. R. Borowicz), Zakład Badań Kultury (prof.: J. Mucha), Zakład Polityki Społecznej (prof. K. Piątek), Zakład Socjologii Obszarów Rustykalnych (prof. A. Kaleta), Zakład Socjologii Ogólnej i Historii Socjologii (prof. W. Wincławski) oraz dwie pracownie: Pracownia Realizacji Badań (dr A. Śliwińska) i Pracownia Języków Obcych (mgr Lucyna Stetkiewicz) i Bibliotekę.

Taka struktura Instytutu pozostała, z małymi tylko zmianami, do dziś (zob. aneks). Dyrektorem Instytutu został prof. R. Borowicz, który zastąpił na stanowisku kierowniczym prof. W. Wincławskiego, przewodzącego socjologii toruńskiej od blisko 20 lat. Instytut rozpoczął swoją działalność podejmując nowe, ważne zadanie – od października 1995 roku rozpoczęli kształcenie studenci w trybie zaocznym (socjologia w specjalności polityki socjalnej). Organizację tych studiów przygotował profesor K. Piątek. Z początkiem roku 1998 dyrekcję Instytutu powierzono dr hab. A. Zybertowiczowi (habilitacja w marcu 1997 na UW). Kieruje on Instytutem do dziś. Fakt ten należy w tym miejscu podkreślić, bowiem nie mamy tu do czynienia tylko z kolejną, rutynową zmianą na stanowisku kierownika placówki. Andrzej Zybertowicz to osoba reprezentująca już kolejne pokolenie pracowników Instytutu (jest on młodszy od pierwszego kierownika o 12 lat), zdobywająca kwalifikacje i doświadczenia naukowe w innych już warunkach historycznych naszego kraju (jego habilitację poprzedziły długoterminowe wyjazdy stypendialne do Oxford, Cambrigde i Macquaric University w Sydney).

Pod koniec roku 2000 Instytut Socjologii zatrudniał 24 nauczycieli akademickich, w tym 4 osoby z tytułem profesora i na stanowiskach profesorów zwyczajnych, 4 osoby ze stopniem doktora habilitowanego (dla jednej z tych osób uruchomiono postępowanie o nadanie tytułu profesora), 9 osób ze stopniem doktora (jedna z tych osób finalizuje habilitację) i 7 magistrów (trzy z tych osób mają zaawansowane doktoraty). Na kierunku socjologii kształci się 1144 słuchaczy, w tym 381 na jednolitych, magisterskich studiach stacjonarnych i 763 na dwustopniowych licencjackich oraz magisterskich studiach zaocznych.

Harmonijka nową siedzibą Instytutu

Od roku ak. 2000/2001 Instytut poszerzył ofertę studiów, powołując drugą specjalizację na studiach zaocznych i specjalizację na studiach stacjonarnych – jest nią polityka rozwoju obszarów wiejskich Europy (w trybie stacjonarnych i zaocznych studiów kształci się na pierwszych roku po 30 słuchaczy tej specjalizacji).

W tym samym roku Instytut Socjologii przeniósł się po raz kolejny do nowego pomieszczenia, tym razem do centrum Torunia, do budynku przy Fosie Staromiejskiej 1a (tzw. „harmonijka”, w której rezydował Wydział Prawa), uzyskując znaczącą poprawę warunków. Stało się to w rezultacie znaczącego powiększenia bazy lokalowej uczelni i zmian organizacyjnych Wydziału Humanistycznego. Wraz z przeniesieniem się Instytutu do nowego obiektu biblioteka z księgozbiorem liczącym blisko 12 tys. tytułów książek i 21 czasopism włączona została do biblioteki wydziałowej, wychodząc tym samym ze struktury organizacyjnej Instytutu.

Pierwsi absolwenci i wypromowani doktorzy

W dniu 20 czerwca 1994 roku socjologia toruńska wypromowała pierwszych absolwentów – egzamin magisterski zdało dwoje słuchaczy pierwszego rocznika studentów socjologii: Anna Gosieniecka (seminarium prof. A. Kalety) i Paweł Załęcki (seminarium prof. J. Muchy). Para ta zaprezentowała się znakomicie , sygnalizując, iż zespół dobrze realizuje zadania dydaktyczne. Formalnym potwierdzeniem tego faktu było przyznanie akredytacji dla socjologii toruńskiej w dniu 27 września 2000 roku. Komisja ds. Akredytacji w złożonym rektorowi UMK sprawozdaniu, wyraziła opinię, iż studia socjologiczne w UMK prowadzone są wzorowo. Na sukces ten złożyło się wiele czynników, wśród których na pierwszym miejscu wymienić należy młodość zespołu i tej młodości pochodnych: odwagi w podejmowaniu działań nowatorskich, ambicji dorównania najlepszym oraz talent pedagogiczny i duże zaangażowanie kadry, w tym przede wszystkim dwóch głównie osób: prof. J. Muchy, którego kilku seminarzystów odnosi spektakularne sukcesy, dr Romana Bäckera (w Katedrze Socjologii od 1991 roku), który pełni z oddaniem funkcję zastępcy dyrektora Instytutu.

W okresie pięciu i pół roku, tj. od dnia wypromowania pierwszego absolwenta do końca 2000 roku, opublikowano w postaci książek sześć prac magisterskich (pięć z seminarium profesora Muchy, jedna profesora Hübnera). Ponadto studenci są autorami blisko 70 artykułów (w większości fragmenty prac magisterskich), recenzji i sprawozdań, licząc tylko te w czołowych, ogólnopolskich pismach socjologicznych. Najpopularniejszy w kraju podręczny Słownik socjologiczny (Toruń 1977, dwukrotnie wznawiany) został opracowany przez dwóch studentów (sic!) socjologii UMK. Aż czterokrotnie w sześcioletnim okresie istnienia w latach 1994-2000 socjologii w Toruniu, Zarząd Główny Polskiego Towarzystwa Socjologicznego uznał prace magisterskie absolwentów socjologii UMK za najlepsze w kraju, przyznając im w latach 1994, 1995, 1999 i 2000 doroczną Nagrodę im. Floriana Znanieckiego.

Aktywności naukowej słuchaczy i ich postępom w pracy naukowo-badawczej sprzyjało bez wątpienia ich uczestnictwo w stażach zagranicznych. W latach 1993-2000 wyjechało na staże naukowe (licząc te długoterminowe tj. od miesiąca do roku) do Czech, Danii, Irlandii, Litwy, RFN, Szwajcarii, USA, Węgier, Wielkiej Brytanii i Włoch blisko 40 studentów. Wysoka ocena absolwentów przyniosła ich zatrudnianie w placówkach naukowych. Aż dziesięć osób zatrudniono w Instytucie Socjologii UMK, jedna znalazła zatrudnienie w Instytucie Filozofii naszej uczelni, zaś siedem osób poza Toruniem: jedna na Uniwersytecie w Białymstoku, trzy w Uniwersytecie Olsztyńskim i trzy w Warszawie (IRWiR PAN i dwie w SGGW).

W dniu 20 lutego 2000 roku mgr Paweł Załęcki, asystent Instytutu Socjologii, jako pierwszy absolwent socjologii toruńskiej obronił pracę doktorską (promotor prof. J. Mucha). W tym samym roku udało się to trzem kolejnym jego kolegom z Instytutu, także absolwentom kierunku socjologii UMK. Stopnie doktorskie otrzymali: Tomasz Szlendak, Krzysztof Olechnicki (obaj pod kierunkiem profesora Muchy) i Wojciech Knieć (promotor profesor Kaleta).

Na odnotowywane osiągnięcia dydaktyczne Instytutu złożył się bez wątpienia fakt ścisłego łączenia przez pracowników ich aktywności naukowo-badawczej z pracą dydaktyczną. Znajduje to swój wyraz przede wszystkim w wprowadzanych licznie wykładach monograficznych do planów studiów, a szczególnie w angażowaniu seminarzystów w badania realizowane przez profesorów.

Potencjał badawczy Instytutu

Wydaje się, że wkład pracowników Instytutu Socjologii UMK w te dziedziny socjologii, które stanowią przedmiot ich zainteresowań, jest w skali kraju znaczący. W raporcie Komitetu Socjologii PAN z roku 1994 o stanie socjologii polskiej stwierdzono, iż sytuację w ostatnim okresie cechuje dynamiczny rozwój młodszych ośrodków socjologicznych (np. Toruń i Wrocław) przy niejakiej stabilizacji ośrodków starszych. Opinię tę potwierdzają badania nad statusem poszczególnych ośrodków socjologicznych w kraju na podstawie przeprowadzonych analiz bibliometrycznych. Okazuje się, że prace socjologów z Torunia, oglądane w świetle Social Sciences Citation Index oraz indeksu sporządzonego na podstawie czołowych polskich czasopism socjologicznych, są najczęściej spośród prac autorów nowych ośrodków socjologicznych w Polsce przywoływane w cytatach piśmiennictwa socjologicznego.

Pola penetracji badawczej socjologii toruńskiej, ograniczone w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych do socjologii wsi i socjologii wychowania, zostały w ostatniej dekadzie poszerzone w sposób znaczący. Łączyło się to z zatrudnianiem nowych pracowników oraz ewolucją zainteresowań części starszej kadry.

Choć początkowo w Toruniu wyraźnie dominowała socjologia empiryczna, to z czasem coraz częściej podejmowano problematykę metodologiczna i historyczna. Jednym z najważniejszych osiągnięć badawczych socjologii toruńskiej lat dziewięćdziesiątych było właśnie teoretyczno-metodologiczne studium pióra A. Zybertowicza Przemoc i poznanie. Studium z nie-klasycznej socjologii wiedzy (Toruń 1995).

Oprócz wspomnianej metodologii socjologii i historii socjologii, socjologii wsi i rolnictwa oraz socjologii edukacji i młodzieży, rozwija się w Instytucie Socjologii UMK socjologię i antropologię kultury, socjologiczną analizę dyskursu, socjologię wizualną, analizę sieci społecznych, socjologię polityki, socjologię zjawisk zakulisowych, socjologię wiedz, socjologię nauki i technologii, socjologię medyczną i socjologię medycyny, socjologię ryzyka, socjologię problemów społecznych, aktywną politykę społeczną, socjologię prawa, socjologię religii, socjologię ekonomiczną i socjobiologię. O dynamice badawczej pracowników Instytutu najlepiej świadczą zaś realizowane przez nich projekty badawcze oraz publikacje książkowe.